Twee jaar na de Turkije-deal: 'De vluchtelingencrisis kan zo weer oplaaien'

In vluchtelingenkamp Moria op het Griekse eiland Lesbos braken vorige week gevechten uit tussen de kampbewoners en de politie. De vlam sloeg in de pan in het overvolle kamp tijdens een protest tegen de uitzichtloze situatie waarin de asielzoekers zich bevinden. Aan het eind van de dag moesten elf mensen worden behandeld ‘vanwege traangas en paniekaanvallen’, meldde Artsen zonder Grenzen. Zij, en talloze andere hulporganisaties, wanhopen al maanden over de erbarmelijke toestanden op de eilanden.

,,We zijn gewend geraakt aan de beelden van de slechte omstandigheden waaronder asielzoekers leven in de kampen daar. En daarom doen we er eigenlijk nauwelijks iets aan”, zegt Gerald Knaus, directeur van de Europese denktank ESI. ,,Sommige mensen zijn zelfs blij met die beelden omdat ze hopen dat het migranten afschrikt hierheen te komen.”

Oostenrijker Knaus is teleurgesteld. De directeur van het Europese kenniscentrum wordt alom gezien als de man die de omstreden Turkije-deal in de steigers zette. Hij leverde de politiek eind 2015 een blauwdruk voor de oplossing van het probleem dat toen Europa overheerste: de duizenden vluchtelingen die elke dag in rubberbootjes vanaf de Turkse kust de oversteek waagden naar de Griekse eilanden, om eenmaal daar dwars door Europa verder te trekken naar hun eindbestemming, meestal Duitsland, Nederland of Scandinavië. Op 18 maart 2016 zetten de EU en Turkije hun handtekening onder een deal waarin Turkije beloofde alle migranten die na die datum in Griekenland aankwamen weer terug te nemen, in ruil voor miljarden euro’s Europese steun aan de vluchtelingenopvang in Turkije zelf. Het moest alle botmigranten ontmoedigen om aan hun gevaarlijke reis te beginnen. Tegelijkertijd gingen de Griekse eilanden op slot: migranten mochten niet langer de veerboot naar het vasteland nemen.

Wat wel werkte: het aantal bootjes dat aankwam op de Griekse eilanden daalde drastisch. Wat een probleem bleek: wat doe je met alle vluchtelingen en migranten die al op de eilanden zijn en hen die er ondanks De Deal toch nog aankomen? Het gevolg: al twee jaar lang kampen de Griekse eilanden met overvolle opvangkampen en daarmee gepaard gaande onrust en oproer onder de migranten én de eilandbewoners. Er zitten nu nog 11.000? asielzoekers op de eilanden en daar komen er vrijwel iedere dag nog bij. ,,Een onmenselijke situatie”, vindt Knaus.

De oorzaak: het falende Griekse asielsysteem. Of beter: het falende Europese asielsysteem. ,,We slagen er nauwelijks in om mensen die volgens de deal terug moeten naar Turkije ook echt terug te sturen. Mensen op de eilanden wachten maanden op beslissingen. Je zou zeggen dat we er in twee jaar tijd een functionerend systeem voor hadden moeten kunnen optuigen. Maar er is een gebrek aan focus nu het grootste probleem, de ongecontroleerde stroom vluchtelingen die door Europa trok, is opgelost.” Maar ook nu komen er nog wekelijks meer mensen in bootjes aan op eilanden dan dat er worden teruggestuurd naar Turkije: zo kwamen er in januari 1600 mensen met bootjes aan op de eilanden, 47 gingen er gedwongen terug.

Waarom kan Griekenland niet wat Nederland doet, stelt wetenschapper Knaus. ,,Bij jullie weten de meeste asielzoekers binnen een paar weken waar ze aan toe zijn. Natuurlijk is ook het Nederlandse systeem niet perfect, maar er zijn in ieder geval voldoende rechters en opvangfaciliteiten.”

De druk op het Griekse eilanden wordt de laatste maanden iets minder. Kwetsbare vluchtelingen (gezinnen, alleenreizende minderjarigen) worden door de Grieken alsnog overgebracht naar het vasteland en daar tijdelijk in woningen ondergebracht. Het is geen oplossing, stelt Knaus. Hij ziet dat het aantal mensen dat de oversteek waagt weer aan het stijgen is. ,,Het verhaal is nu al twee jaar lang dat als je asiel aanvraagt, de kans klein is dat je echt wordt teruggestuurd naar Turkije. Dan wagen mensen toch hun kans, ook omdat ze weten dat als de eilanden te vol raken ze misschien worden doorgestuurd naar het vasteland, en daar kun je met smokkelaars weer verder Europa in. Kortom: de situatie is niet stabiel, de crisis kan weer oplaaien.”