'Frankrijk is het laboratorium van extremisten’

De Noorse massamoordenaar en geestverwant gebruikte zijn proces om zijn waanideeën te ventileren en navolgers te inspireren. Premier Ardern begon er al mee om de naam van de Australiër niet meer te noemen.

Het zal moeilijk worden hem te negeren. De man die vorige week de wereld schokte door in Christchurch vijftig mensen dood te schieten, produceerde een manifest waarin hij beweert dat het blanke ras met de etnische en culturele ondergang wordt bedreigd. De 28-jarige Australiër bereisde de wereld om daarover allerlei verknipte ideeën samen te sprokkelen. Dat hij ook Frankrijk aandeed, verbaast schrijver Marc Weitzmann niet. ,,Frankrijk is het laboratorium geworden van extremisten, dus ook voor types als Tarrant”, zegt de Franse onderzoeksjournalist aan de telefoon.

Sinds de moordpartij in Christchurch wordt Weitzmann veel geraadpleegd. In de Verenigde Staten is zojuist de vertaling uitgekomen van zijn Franse bestseller Un temps pour haïr (Een tijd om te haten). Weitzmann speurt daarin naar de herkomst van de haat waarop extremisten surfen. Het gedonder begint al als in de achttiende eeuw de Verlichting inzet.

Wat zocht massamoordenaar Tarrant eigenlijk in Frankrijk? En in hoeverre liet hij zich leiden door Renaud Camus, de omstreden Franse schrijver en gevierde theoreticus van extreemrechts. Dezelfde Camus die vorig jaar poseerde op een PVV-bijeenkomst in Rotterdam. Diens ideeën over ‘De Grote Vervanging’ werden door de terrorist Tarrant aangehaald als titel van zijn eigen manifest: The Great Replacement. Dit is het in extreemrechtse kring populaire complotverhaal waarin kwaadaardige krachten zouden samenspannen om de authentieke (lees: blanke) Europeanen geleidelijk in te wisselen voor Afrikaanse en Midden-Oosterse migranten.

In Frankrijk vond Tarrant genoeg materiaal voor zijn manifest, aldus Weitzman. Hij somt op: Frankrijk heeft een lange geschiedenis van rechts-extremisme en antisemitisme. Frankrijk worstelt nog steeds met het koloniale verleden, was in 2002 het eerste westerse land waar een extreemrechtse politicus het tot de beslissende tweede ronde van de presidentverkiezingen schopte – Jean-Marie Le Pen verloor uiteindelijk ruim van Jacques Chirac. En Franse jihadisten waren de eerste westerlingen die afreisden naar Irak en Syrië. Het land werd ook niet gespaard. Sinds 2015 zijn er meer dan 300 mensen omgekomen bij jihadistische terreuraanslagen in onder andere Parijs en Nice.

Brenton Tarrant reisde door het oosten van Frankrijk en zag naar zijn zin te veel Noord-Afrikaanse migranten. Het paste in wat hij daarover bij Renaud Camus had gelezen. Hij zag niet-blanke ‘binnenvallers’, zoals hij ze noemde, die de blanken vervingen. Weitzmann walgt van de werkwijze van Camus: ,,Ik zou me op dit moment slecht voelen als ik hem was. Op een zogenaamd literaire manier verspreidt deze man racistische ideeën. Hetzelfde deed hij twintig jaar geleden met antisemitisme. Hij hanteert een soort masochistische logica: ‘wij, de blanke westerlingen, zijn bezig te sterven. Ik zeg dat hardop maar, pas op, ik ben niet verantwoordelijk voor de gevolgen van wat ik zeg’. Zo zet hij de deur open voor paranoia en strijd over identiteit. Een perverse slappeling is het die zelf buiten schot wil blijven en zich verschuilt achter literaire vrijheid als dat uitkomt. Dat laatste is erg Frans trouwens, eerst een grote bek opzetten en als het serieus wordt, zeg je dat het maar woorden waren, dat het alleen onschuldige kroegpraat was.”

Maar het zijn types als Brenton Tarrant die dus wel de daad bij het woord voegen en zich er zelfs op beroepen op dat ze namens het volk handelen. ,,Precies zoals de jihadisten. Ook die zeggen altijd namens het echte volk te spreken.” Een groot verschil tussen jihadisten en rechts-extremisten is dat de eersten zich voegen in een collectieve missie, terwijl figuren als Breivik en Tarrant vooral hun eigen, individuele ideeën brouwen. Daarbij twijfelt Weitzmann eraan of de Australiër echt teksten heeft gelezen of maar wat bij elkaar heeft geknipt en geplakt op internet.

Frankrijk is een kruispunt van haat geworden, aldus Weitzmann. Sinds Timothy McVeigh in Oklahoma 168 mensen opblies, ziet hij dezelfde vragen en dezelfde haat de wereld rondgaan. ,,De fascistische Aum-sekte in Japan, die met gifgas in de metro dertien mensen vermoordde, had hetzelfde gedachtegoed. De aanslagen van het Islamitische Reddingsfront (FIS) in Algerije idem dito, de nationalisten van de Balkanoorlogen, het nieuwe extremisme in Frankrijk, tot aan de Gele Hesjes. Het idee is de wereld te redden van globalisering en liberale waarden door hem eerst kapot te maken.”

De schrijver maakt zich op dit moment weinig illusies over de respons van traditionele politici in Frankrijk: ,,Zij leven al lang in een schijnwereld. Ze maken hun eigen politieke berekeningen en daar gaan ze voor.”