Enschedeër schreef al in 2004 over Lucebert en de oorlog

Voor de oplettende lezer kan het geen verrassing zijn geweest, hoe diep de impact ook was. Deze week ging er een schok door de kunstenwereld toen bleek dat dichter en beeldend kunstenaar Lucebert in de oorlog nazisympathieën had gehad en zich in brieven antisemitisch had geuit. Lucebert was het pseudoniem van Lubertus Swaanswijk, roepnaam Bertus. (1924-1994).

Zo schreef hij aan een jeugdvriendin: ‘Eerst wanneer alle Germaansche stammen verenigd zijn zal de Jood geen gelegenheid meer hebben bloed tegen gelijk bloed op te zetten.’ Sommige brieven ondertekende hij met ‘Heil Hitler!

Dit staat in de biografie over Lucebert van Wim Hazeu, het eerste volledige levensverhaal van de man die geldt als een van de beste dichters uit de Nederlandse literatuur, zo niet de allerbeste. Maar een groot deel van deze informatie was al in 2004 bekend. Dat jaar verscheen een biografie over ‘de jonge Lucebert’, getiteld Lichtschikkend en zingend, geschreven door de Enschedese neerlandicus Peter Hofman (1939).

,,Een deel van de brieven uit Duitsland had ik ook, maar ik heb besloten daar toen niet uit te citeren”, vertelt Hofman. De reden om dit niet te doen was dat op dat moment de weduwe van de dichter nog leefde. ,,Ik had goed contact met haar. Ze wist het. Uiteraard heb ik er wel over geschreven. Dat moest. Ik kon natuurlijk niet om deze vervelende episode heen.”

In zijn biografie schetste Hofman al in 2004 hoe Lucebert en zijn twee naaste vrienden na een bezoek aan een propagandabijeenkomst van het Nationaal Socialistisch Studentenfront overtuigd waren geraakt van ‘het gevaar van een bolsjewistische overheersing van Europa’. Hofman schrijft letterlijk: ‘Het is wel voorstelbaar dat de drie bepaald niet politiek geschoolde jongens, die droomden van een nieuwe gemeenschap en cultuur, gevoelig waren voor het beeld van het nieuwe Europa dat ze voorgespiegeld kregen’. Swaanswijk was toen 19.

Met zijn broer kon hij niet opschieten, met zijn vader had hij constant ruzie. ‘Wat kan me gebeuren? Het avontuur – het huis uit’, zei hij later in een interview. In mei 1943 kreeg hij een paspoort. De aanvraag daarvoor staat in Hofmans boek afgedrukt. In Duitsland, waar hij aan het werk ging in een springstoffabriek, is hij snel echt in de ban van het nazisme geraakt, zo schreef Hofman al. Hofman citeerde een brief uit juni 1943. ‘Uit de verschillende geestdriftige brieven die ik zo in de loop van de eerste paar weken dat ik hier ben, geschreven heb, blijkt duidelijk dat ik in zo’n gelukkige toestand geraakt ben dat ik er feitelijk geen juiste weg mee weet, zo heeft alles mij overweldigd’.

De ‘geestdriftige’ brieven zouden die aan een andere vriendin kunnen zijn, waarin anti-Joodse passages staan. ,,De brieven aan Tiny Koppijn die Wim Hazeu nog zo recent geschonken heeft gekregen, met de antisemitische stukken, had ik niet tot mijn beschikking. Ze zijn echt een graad erger.”

Hofman betwijfelt of hij ze in 2004 naar buiten zou hebben gebracht. ,,Dat is aan iedere biograaf ter beoordeling. Ik vraag me ook af Wim Hazeu het nu zou hebben gedaan als de weduwe nog had geleefd.”

De passages in zijn biografie tonen, volgens Hofman, hoe beïnvloedbaar Lucebert op die leeftijd was. ,,Meteen na de oorlog las hij Der SS Staat van Eugen Kogon en vielen hem de schellen van de ogen. Vrienden troffen hem in desolate staat aan.”

Hofman wil niet oordelen. Wel zegt hij: ,,Het gebeurde op een leeftijd dat hij snel beïnvloedbaar was. Een naïeve jongen, een idealistische jongen. Maar hoe dan ook, hij heeft er aan meegedaan, dat is zo.”

Hofman heeft alle documentatie die hij tot zijn beschikking had aan Hazeu overgedragen. ,,We hadden maandelijks contact.”

Wim Hazeu is op zondag 25 februari (14.00 u.) bij boekhandel Broekhuis in Enschede om over de biografie te praten. Hofman: ,,Hij heeft me al uitgenodigd, om een paar intelligente vragen te stellen.”