Om het recht van 'de nijvre landman'

Zijn werkkamer in Oldenzaal is er nog. Aan de achterkant van het huis waar hij woonde en dat nu zijn naam draagt. Waar de heren van de Groote Sociëteit tegenwoordig hun genoeglijk samenzijn beklinken, wijdde hij zich aan de strijd tegen regenten en adellijke privileges in Twente en Overijssel.

Racer (1736-1816), die in Delden geboren werd in een domineesfamilie, was een verlichte geest in het Nederland van de achttiende eeuw. Advocaat bovenal, maar ook korte periodes burgemeester in Oldenzaal en - na het wegjagen van stadhouder Willem V - drost-verwalter van Twente.

Racer speelde vooral een voorname rol in de strijd tegen de gehate drostendiensten. Tot ver in de achttiende eeuw waren Twentse boeren verplicht om twee maal per jaar ('eens bij hooy en eens bij gras') hand- en spandiensten te verlenen aan de drost, de belangrijkste bestuurder in Twente. Het ging dan om zaken als onderhoud aan wegen of sloten en dijken of het vervoeren van goederen. Die diensten waren halverwege de zeventiende eeuw al afgeschaft, maar werden door de drosten van Twente, desnoods met harde hand, opgeëist. Vooral de heren Van Heiden Hompesch, die op het Huis Ootmarsum zetelden, hadden een beroerde reputatie op dit gebied.

Racer streed zijn strijd samen met Neerlands bekendste patriottenleider, Joan Derk van der Capellen tot den Pol. Racer, groot kenner van de Overijsselse rechtsgeschiedenis, leverde Van der Capellen de juridische munitie om de diensten aan te vallen. In 1785 leidde dat tot succes en schaften de Staten van Overijssel de diensten definitief af.

Racer verleidde de dankbare Twentse boeren ertoe een herdenkingspenning voor Van der Capellen te maken. 'De nijvre landman juicht, zijn vrijheid is hersteld' kwam er op de achterkant van zijn portret.

De lof had gerust ook Racer zelf mogen gelden. Want het waren 'de intensieve contacten tussen hem en Van der Capellen' die in sterke mate bijdroegen aan het succes van de patriotten, schrijft Jan Mistrate Haarhuis in zijn boekje over Racer. Zij waren het die - eigenlijk voor het eerst - het politiek bewustzijn van boeren en burgers in Overijssel wakker schudden. "Het is een geluk dat wij een man van die bekwaamheid en vaderlandsliefde als de heer Racer bezitten", schreef Van der Capellen in die dagen zelf.

De twee trokken niet alleen gezamenlijk op als pleitbezorger van de rechten van Twentse boeren, ze lieten zich ook beiden inspireren door de geest van vrijheid, gelijkheid en broederschap, die eind achttiende eeuw door de wereld waarde.

Van der Capellen correspondeerde zelfs met de leiders van de Amerikaanse opstand tegen de Britse koning. En ook Racer volgde in zijn Oldenzaalse werkkamer zoveel mogelijk de lotgevallen van de revolutie aan de andere kant van de wereld.

Zozeer waren beiden in hun denken verbonden, dat toen Van der Capellen in 1781 anoniem zijn beroemde pamflet 'Aan het volk van Nederland' publiceerde, bestuurders in Den Haag jarenlang dachten dat Racer het had geschreven.

In dat stuk hekelde Van der Capellen de zwakke stadhouder Willem V, diens vriendjespolitiek en het gebrek aan vrijheid in de Republiek. Van der Capellen geldt sindsdien als 'wekker van de natie', de man die Nederlanders voor het eerst het besef gaf dat een regering 'voor en door het volk' behoort te zijn. Racer vertaalde dat idee, dat ook de Franse revolutie zou beheersen, vooral naar Twente. In 1786 werd hij burgemeester van Oldenzaal. Hij eiste vervolgens voor de stad het recht op om besluiten van de Staten van Overijssel te onderzoeken en al dan niet te aanvaarden.

Racer was sowieso een groot pleitbezorger van de rechten van de Twentse steden: Oldenzaal, Enschede, Goor, Delden Rijssen, Ootmarsum. Zowel waar het de verdediging van oude stedelijke rechten (jachtrecht, ijkrecht) tegenover de adel betrof, als in politiek opzicht.

De Twentse steden waren in de Staten van Overijssel niet vertegenwoordigd, anders dan de drie IJsselsteden Deventer, Zwolle, Kampen. Namens Twente sprak tot dan alleen de regionale landadel. "Racer was het brein der kleine steden", schrijft Mistrate Haarhuis.

Ook bepleitte hij deelname van de bevolking aan het bestuur . Racer stond in het kamp van de patriotten eerder aan de kant van de 'democraten'. De meer aristocratische vleugel had weinig op met dit soort 'wilde' ideeën. Zij stelden zich tevreden met het vertrek van Willem V en zijn regentenkliek en hoopten vervolgens zelf te besturen.

Racer ging duidelijk een stap verder. Hij dacht en schreef - onder meer in zijn omvangrijke 'Overijsselsche Gedenkstukken' - over een sterkere vertegenwoordiging van 'gewone' mensen in het landsbestuur. Al verstond hij onder 'gewone' mensen nog vooral de stedelijke middengroepen. In 1783 ontwierp hij een reglement waardoor deze burgers in Oldenzaal stemrecht kregen bij de samenstelling van het stadsbestuur.

Racer, wiens vader dominee in het Duitse Lingen en in Delden was geweest, werd gedreven door een groot gevoel voor rechtvaardigheid en waarachtigheid. Een tikkeltje impulsief moet hij daarbij ook zijn geweest. In 1786 bracht hij bijvoorbeeld een legertje van 60 Oldenzaalse patriotten op de been en marcheerde richting Hattem om daar een opstand van de patriotten te ondersteunen. Bij Holten kwam het bericht dat hun hulp zinloos was geworden. De legers van Willem V waren te sterk voor Hattem.

Bijna tien jaar later glorieerden de patriotten alsnog met de verdrijving van Willem V en de komst van de Bataafse Republiek in 1795. Racer zou tot 1799 drost-verwalter zijn in Twente. Over zijn daden in die periode meldt het boekje weinig. Net zoals over de jaren daarna, terwijl Racer nog de komst van de Fransen en de terugkeer van de Oranjes meemaakte.

De handzame inleiding op het leven van Jan Willem Racer, die Jan Mistrate Haarhuis schreef, wakkert daarmee vooral ook de honger aan naar meer. Racer hoorde tot degenen die het volk in Twente en Overijssel voor het eerst democratisch leerden denken. Het moet boeiend zijn hem nóg beter te leren kennen.