Met vertrek Zijlstra is kabinet architect kwijt

Voor de laatste keer loopt hij als minister naar zijn dienstauto. Even houdt Zijlstra in, minuten nadat hij zijn aftreden heeft aangekondigd. ,,Het begon met mijn domme, domme opmerking'', zegt Zijlstra zichtbaar aangedaan. ,,En het eindigt ook bij mij.''

Elf jaar politiek, zegt hij bitterzoet. Hij zal er straks een glas wijn op drinken met zijn vrouw. Dat Zijlstra afzwaait als minister van Buitenlandse Zaken is geen sinecure. Enerzijds omdat de affaire zo'n onverkwikkelijke is. Zijlstra loog immers sinds het voorjaar van 2016 dat hij in een datsja Poetin hoorde praten over Russische expansiedrift. Dat schaadde zijn geloofwaardigheid tot onhoudbare proporties. Maar met zijn vertrek is het hele kabinet een slag toegebracht.

Verderop in het pand staat Rutte daarom even aangeslagen de pers te woord. ,,Wat ik het meest ga missen aan Halbe? Nu word ik emotioneel.'' De premier beent weg.

De VVD-leider moest in zijn drie kabinetten al acht keer eerder afscheid nemen van een gevallen minister of staatssecretaris. Zes keer ging het om een partijgenoot. Maar niet eerder 'iemand waar hij zo veel vriendschap voor voelt'. ,,Ik zal niet vergeten hoe Halbe zich onvermoeibaar inzette voor Nederland.''

Voorheen door als fractieleider Rutte aan een VVD-koers te houden. Zo bracht dat Zijlstra de afgelopen twee kabinetsperiodes in de machinekamer van Nederland. Hij was het oliemannetje in de coalitie met 'natuurlijke vijand' PvdA. En van het huidige kabinet was Zijlstra één van de founding fathers.

In de maandenlange formatie nam hij zo'n beetje de hele onderhandelingen namens de VVD voor zijn rekening - Rutte was immers vaak afwezig door zijn premierstaken. CDA, D66 en ChristenUnie keken daarom vaak naar Zijlstra. En zij wisten: bij Zijlstra is een afspraak een afspraak.

Toch was Zijlstra binnen 36 uur, sinds de Volkskrant maandag berichtte over zijn leugens, al zijn geloofwaardigheid kwijt.

Hij moest erkennen dat hij sinds 2016 had gelogen dat hij tien jaar eerder de Russische president Poetin in zijn datsja hoorde over een Groot-Rusland, inclusief Wit-Rusland, Oekraïne, de Baltische Staten en Kazachstan als 'nice to have'. In werkelijkheid had Zijlstra dat verhaal 'geleend' van oud-Shell-topman Jeroen van der Veer, die het hem vertelde. Omdat het van 'geopolitiek belang' was en 'uit bronbescherming' eigende hij zich de anekdote toe. Alsof Zijlstra het zelf had meegemaakt. Bovendien gebruikte hij het verhaal als illustratie van de agressie van Rusland, waar Van der Veer liet weten dat Poetin het zo niet gezegd had.

,,Dom'', is zijn slotsom. Na wat wikken en wegen was zijn oordeel gisterochtend definitief: onvergeeflijk voor een minister van Buitenlandse Zaken. Hij stapte al op voordat het debat was begonnen, maar aan het Binnenhof bestondnauwelijks twijfel dat zijn vertrek te vermijden was. Zijlstra had te veel gezichtsverlies geleden om ooit nog in Rusland klaarheid te eisen over nepnieuws, of de aanslag op de MH17. Vandaag had hij nota bene een afspraak met de Russische minister Lavrov, maar die is afgezegd. Minister Sigrid Kaag (Buitenlandse Handel) neemt de taken over tot er een opvolger is, liet premier Rutte gisteravond weten.

Die hield in het debat z'n rol in de affaire zo klein mogelijk, al wist hij al twee weken van Zijlstra's leugen. ,,Ik had dat meteen kunnen melden aan de Tweede Kamer, maar ik wist dat Zijlstra zélf openheid van zaken ging geven.'' Dat de kwestie groter werd dan hij had gedacht, was 'een politieke inschattingsfout'. De Kamer accepteerde de uitleg van de premier, want een PVV-motie van wantrouwen tegen Rutte werd ruimschoots verworpen.

Rutte en zijn coalitiepartners van CDA, D66 en ChristenUnie blijven met Zijlstra's vertrek achter met een eerste nederlaag. Het biedt wellicht troost dat zij maandagochtend - toen het nieuws wereldkundig werd - als team de rijen sloten. De vier partijleiders probeerden Zijlstra nog te redden door erop te wijzen dat hij al excuses had gemaakt. Toch begon die verdedigingslijn ook haar geloofwaardigheid kwijt te raken, dus neemt iedereen het verlies. Daarmee is de eerste deuk voor Rutte III een feit. Zijlstra verstond de kunst tot akkoorden te komen met coalitiepartners. Hoewel hij als minister al op afstand stond van de coalitie, was hij met een nog te verwezenlijken regeerakkoord zeker nog van pas gekomen. Rutte is nu zijn grootste politieke maatje kwijt.